ЯНГИ ТАҲРИРДАГИ МЕҲНАТ КОДЕКСИНИ ҚАБУЛ ҚИЛИШНИНГ ЗАРУРЛИГИ ВА ЯНГИЛИКЛАР
Янги таҳриридаги Меҳнат кодекси лойиҳасининг ишлаб чиқилиши қатор сабаблар билан изоҳланади:
биринчидан, амалдаги Меҳнат кодекси 27 йил аввал яъни 1995 йилда ишлаб чиқилган ва қуйидаги камчиликларга эга:
меҳнат ва жамоат муносабатларини ҳуқуқий тартибга солиш доирасининг аниқ таърифи йўқлиги;
ходимлар ва иш берувчилар манфаатлари мувозанатини таминламайдиган, уларнинг ташаббусига тўсқинлик қиладиган, бозор иқтисодиёти талабларини инобатга олмайдиган қоидалар мавжудлиги;
жуда кўп малумотномалар, кўпинча манзилсиз ҳаволалардан асоссиз фойдаланиш;
ишчиларнинг айрим тоифалари (уйда ишловчилар, жисмоний шахсларда меҳнат фаолияти билан шуғулланадиган ишчилар, шунингдек хусусий тадбиркорларда ишлайдиган ишчилар, коллегиал ижро этувчи органлари азолари, ўриндошлар, мавсумий ишчилар, масофавий ишчилар) меҳнатини тартибга солиш хусусиятларига этарлича эътибор бермаслик;
фуқаролик, оилавий ва бошқа бир қатор ҳуқуқ соҳаларида қонунчилик ҳужжатларига зид бўлган қоидаларнинг мавжудлиги;
меҳнат қонунчилигига риоя этилиши устидан давлат ва жамоат назорати масалаларига, шу жумладан коррупсияга қарши курашиш тўғрисида қонун ҳужжатлари меъёрларини ҳисобга олган ҳолда тегишли эътиборнинг етишмаслиги;
Меҳнат кодексининг айрим қоидаларининг халқаро ҳуқуқ меъёрларига, шу жумладан, Ўзбекистон Республикаси томонидан ратификасия қилинган бази халқаро шартномаларга мос келмаслиги.
иккинчидан, амалдаги Меҳнат кодекси 2017-2021 йилларда Ҳаракатлар стратегиясини амалга ошириш доирасида, айниқса, тадбиркорликни рағбатлантириш, иш билан таминлашнинг замонавий шаклларини ривожлантириш, касб-ҳунарга ўқитиш тизимларини жорий этиш, меҳнат муносабатларини тартибга солишнинг янги воситаларини акс эттирмайди, шунингдек меҳнат муносабатлари соҳасидаги замонавий АКТни жорий қилиш кўзда тутмайди.
Янги таҳрирдаги Меҳнат кодекси икки қисмдан, 34 бобдан ва 621 моддадан иборат (амалдаги Меҳнат кодексида - 294 модда). Умумий қисм барча меҳнат қонунчилиги институтлари учун муҳим бўлган асосий жиҳатларни бирлаштирган.
Меҳнат кодексининг алоҳида қисми меҳнат қонунчилигининг айрим институтларига бағишланган:
индивидуал меҳнат муносабатлари;
ходимларни касбий тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш;
айрим тоифадаги ишчиларнинг меҳнатини тартибга солиш хусусиятлари;
ишчиларнинг меҳнат ҳуқуқларини ҳимоя қилиш;
меҳнат низоларини кўриб чиқиш.
"Хусусий бандлик агентликлари тўғрисида"ги ва "Аҳолини иш билан таминлаш тўғрисида"ги қонунларнинг қабул қилинганлигини ҳисобга олган ҳолда, Меҳнат кодексига "бандлик" бўлими киритилган бўлиб, унда амалдаги қонунчилик меъёрларини такрорламасдан, асосий эътибор иш берувчининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, бандлик соҳасида асосий кафолатларга қаратилади.
Меҳнат кодексининг алоҳида бўлими индивидуал меҳнат муносабатларига бағишланган: меҳнат шартномаси, иш вақти, дам олиш вақти, иш ҳақи ва меҳнат меъёри, кафолат ва компенсасия тўловлари, меҳнат интизоми, меҳнат шартномаси тарафларининг моддий жавобгарлиги, меҳнатни муҳофаза қилиш.
Меҳнат кодексининг янги таҳририда ижтимоий ва ҳуқуқий ҳимояни кучайтиришга муҳтож ишчиларнинг айрим тоифалари - аёллар ва оилавий мажбуриятларни бажариш билан шуғулланадиган шахслар, 18 ёшга тўлмаган ишчилар, ногиронлар, ўриндошлик асосида ишловчилар, якка тартибдаги тадбиркорлар меҳнатини тартибга солишнинг ўзига хос хусусиятлари акс этган.
Янги таҳрирдаги Меҳнат кодекси лойиҳасининг асосий янгиликлари қуйидагилар саналади:
Халқаро меҳнат ташкилотининг Ўзбекистон томонидан ратификасия қилинган конвенсиялари асосида улар меҳнат муносабатларини ҳуқуқий тартибга солишнинг асосий тамойиллари аниқлаштирилган;
локал норматив ҳужжатларнинг қонунлар билан ўзаро боғлиқлигини ўрнатилган;
ҳам ишчи, ҳам иш берувчи меҳнат ҳуқуқи субъекти сифатида белгиланган;
ходимнинг асосий ҳуқуқлари ва мажбуриятлари кенгайтирилган, масалан: қонунда назарда тутилган тартибда ва шартларда меҳнат шартномасини тузиш ва меҳнат меъёрларига риоя қилиш, одамларнинг ҳаёти ва соғлиғига зудлик билан таҳдид соладиган ҳар қандай ҳолат тўғрисида бевосита раҳбарингизни дарҳол хабардор қилиш;
иш берувчининг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари кенгайтирилди, масалан: виждонан ишлагани учун ходимни мукофотлаш, ишчидан иш вазифаларини бажаришини талаб қилиш, иш берувчининг мулкига ҳурмат ва бошқалар, меҳнат қонунчилигига, жамоавий битимлар ва корхонанинг бошқа маҳаллий ҳужжатлар ходимга меҳнат шартномасида назарда тутилган иш билан таминлаш ва бошқалар;
Меҳнат муносабатларининг пайдо бўлиши учун асосларни кенгайтириш (танлов орқали ўтиш ва лавозимга сайлаш, ваколатли давлат органи томонидан ходимни ишга юбориш, чет эл фуқароси ёки фуқаролиги бўлмаган шахсни ёллашда ишлаш ҳуқуқини белгилаш);
оилавий мажбуриятлар билан боғлиқ меҳнат муносабатларини тартибга солишда "гендер бетарафлиги" тамойилидан фойдаланилган;
ижтимоий шериклик тушунчаси меҳнат соҳасига киритилган, унинг хусусиятлари, тамойиллари, меҳнат соҳасида ижтимоий шериклик бўйича комиссиялар тузиш тартиби белгиланган;
ходимлар билан муддациз меҳнат шартномаси тузишга, шунингдек муддатли меҳнат шартномаси тузилиши мумкинин бўлган максимал муддатни 5 йилдан 3 йилгача камайтириш ҳуқуқига рухсат берилади;
иш билан таминлаш жараёнларини рақамлаштириш, электрон меҳнат дафтарчаларини юритиш, меҳнат шартномаларини тузиш ва ягона малумот базасида рўйхатдан ўтказиш механизмларини жорий этиш;
ходимнинг иш стажига ушбу ташкилотдаги иш стажига қараб ишдан бўшатиш тўловларини табақалаштириш жорий этилмоқда;
ходимларнинг шахсий малумотларини ҳимоя қилиш механизми жорий этилмоқда;
иш вақти турлари кенгайтирилди: сменали иш, мослашувчан иш вақти, иш кунини қисмларга бўлиш, иш сафари пайтидаги иш вақтлари ва бошқалар;
тартибни белгилашга рухсат берилмоқда, унга кўра агар байрам куни дам олиш кунига тўғри келса, дам олиш куни байрам кунидан кейинги кунга ўтказилади;
коронавирус пандемиясини инобатга олган ҳолда ходимга қисман, лекин 1 меҳнатга ҳақ тўлашнинг энг кам миқдоридан кам бўлмаган иш ҳақи тўлаш, шунингдек, иш ҳақи тўланмаган татилни 6 ойгача узайтириш жорий этилмоқда;
ходимнинг ҳаёти ёки соғлиғига таҳдид соладиган ишни бажаришдан бош тортиш тартиби жорий этилмоқда.
Нажмиддин МАМАДАЛИЕВ
Мирзачўл туман Юридик хизмат
кўрсатиш маркази
бош юрисконсульти